تحولات اخیر: بعد از مرگ ابراهیم رئیسی، مسعود پزشکیان، نماینده اصلاح طلب مجلس، با شکست پنج رقیب اصولگرای خود برنده انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری شد. مراسم تحلیف او ۹ مرداد ماه برگزار می‌شود.

اهمیت موضوع: اجماع‌سازی سیاسی، کاهش سختگیری‌های فرهنگی و اجتماعی، بهبود وضعیت اقتصادی با بکارگیری کارشناسان و تلاش برای ترمیم روابط با غرب از وعده‌های پزشکیان بود. تغییر وضع موجود احتمالاً با مقاومت شدید تندروهای داخلی مواجه خواهد شد و عدم تغییر آن مورد انتقاد طرفداران پزشکیان قرار خواهد گرفت. 

راه‌کارها: اگرچه قدرت پزشکیان محدود است اما باید برای رسیدگی به نارضایتی‌های اقتصادی و اجتماعی اقدام کند. دولت‌های غربی و عربی حاشیه خلیج فارس باید توانایی او را در شکل‌دهی به سیاست خارجی، به‌ویژه در زمینه مسائل هسته‌ای، محک بزنند. آنها می‌توانند برای احیای تفاهمات غیررسمی ۲۰۲۳ بین ایالات متحده و ایران با هدف کاهش تنش‌های منطقه‌ای و هسته‌ای تلاش کنند و راه را برای تعاملات سازنده بعدی باز کنند.

مسعود پزشکیان، رئیس‌ جمهور جدید ایران، با شعار تغییر، وعده اجماع‌سازی و آگاهی از موانع عظیم بر سر راهش وارد پاستور می‌شود. صعود غیرمنتظره او با مرگ ابراهیم رئیسی در سانحه سقوط بالگرد در اردیبهشت ماه رقم خورد. پزشکیان، جراح قلب و نماینده کمتر شناخته شده اصلاح طلب مجلس، در انتخاباتی اعلام نامزدی کرد که در بازه زمانی کوتاهی برنامه ریزی شد. وعده‌های اصلی او ایجاد انسجام سیاسی، کاهش سیاست‌های سختگیرانه اجتماعی و فرهنگی، اصلاحات اقتصادی از طریق بهبود کیفیت مدیریت و ترمیم روابط با غرب بودند. مسیر او برای اجرایی کردن گفته‌هایش پرچالش خواهد بود: او تجربه مدیریتی اندکی دارد؛ پایین‌ترین درصد آراء واجدین شرایط  از زمان انقلاب اسلامی را کسب کرده است؛ احتمال زیاد با سنگ‌اندازی از سوی نیروهای سیاسی تندرو روبرو خواهد شد؛ سطح تنش در خاورمیانه بسیار بالاست؛ و احتمال بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید وجود دارد که می‌تواند تلاش‌ها برای کاهش تحریم‌های ایالات متحده را مختل کند. با این حال، پزشکیان می‌تواند با اقدامات متعدد دو هدف عمده را دنبال کند: پر کردن شکاف بین جامعه و حاکمیت و احیای سازوکارهای کنترل تنش با آمریکا که با جنگ غزه متوقف شد. دولت‌های غربی و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز باید تلاش کنند تا در موضوعات هسته‌ای و منطقه‌ای با دولت او وارد تعامل شوند.

در طول چهار سال گذشته، اصولگرایان با حذف اصلاح‌طلبان و اعتدالگرایان از عرصه سیاست، نفوذ خود را در مراکز کلیدی قدرت تثبیت کرده بودند. نتیجه، نظامی ایدئولوژیک، شکننده و وفادار به ارزش‌های انقلابی افراطی بود: سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی به شدت محافظه کارانه، موضع تند در برابر غرب و اعتقاد به توانایی بهبود شرایط اقتصادی علی‌رغم تحریم‌ها. در دوره ناتمام ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی کاستی‌های این رویکرد آشکار شد. نارضایتی‌های عمومی از سیاست‌های محدودکننده حاکمیت در سال ۱۴۰۱ به تظاهرات گسترده‌ای انجامید که با سرکوب خشن حاکمیت مواجه شد. احساس غرور مسئولان از رشد اقتصادی و بهبود روابط تجاری با تجربه روزمره مردم از افزایش قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی در تضاد بود. در عرصه سیاسی نیز حلقه نیروهای مورد اعتماد نظام کوچک‌تر شد و اختلافات درونی اصولگرایان برای قدرت شدت گرفت. به شکل موازی، شیب مشارکت در انتخابات‌های ریاست جمهوری و مجلس کاهشی شد و این برای نظامی که صندوق رأی را عیار مقبولیت خود می‌داند حاوی پیامی منفی بود.

در زمان مرگ رئیسی نشانه‌ای جدی از تغییر این روند وجود نداشت. پنج نفر از شش نامزدی که توسط شورای نگهبان تأیید صلاحیت شده بودند، از اردوگاه اصولگرایان بودند؛ نامزد ششم پزشکیان بود و متفاوت از دیگران. او که در عین وفاداری به کل نظام منتقد جهت‌گیری‌های آن بود، در انتخابات دو مرحله‌ای ریاست جمهوری پیروز شد. اختلافات درونی جریان اصولگرایی در دور اول و نگرانی از دیدگاه‌های جزم‌اندیشانه سعید جلیلی در دور دوم در موفقیت پزشکیان مؤثر بود.

بسیاری در داخل و خارج از ایران انتظارات کمی از رئیس جمهور جدید دارند. او در مبارزات انتخاباتی خود بر توافق‌سازی بین گروه‌های سیاسی، کاهش سخت‌گیری‌ها و محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی مثل اعمال خشونت‌آمیز حجاب اجباری، اصلاحات اقتصادی مبتنی بر تخصص و متعادل‌سازی سیاست خارجی تأکید می‌کرد. اما واضح است که اجرای این برنامه‌ها آسان نخواهد بود. اصولگرایان همچنان کنترل نهادهای اصلی کشور را در دست دارند و احتمالاً عناصر رادیکال آن‌ها در برابر تغییر – هرچند اندک – وضعیت موجود مقاومت خواهند کرد. اوضاع خاورمیانه ناپایدار است و سیاست‌های منطقه‌ای ایران اصولاً توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تعیین می‌شوند. تلاش‌های دیپلماتیک برای تنش‌زدایی در مورد برنامه هسته‌ای ایران که بعد از خروج ترامپ از برجام بسیار پیشرفت کرده نیز پر چالش خواهد بود. دو طرف نسبت به خواست یا توان یکدیگر برای انجام تعهداتشان بسیار بی‌اعتماد هستند. انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده در ماه نوامبر احتمالاً تأثیر قابل توجهی بر چشم‌اندازهای دیپلماتیک خواهد داشت. در صورت برد دموکرات‌ها مسیر دشوار دیپلماسی می‌تواند ادامه پیدا کند اما در صورت پیروزی جمهوری‌خواهان احتمال تقابل بیشتر خواهد شد. 

شخص پزشکیان انتظارات را نسبت به آنچه می‌تواند انجام دهد مدیریت کرده است. او در دوران انتخابات شعاری مبتنی بر تغییرات اساسی در عرصه سیاست داخلی و خارجی نمی‌داد، بر ایجاد اجماع در بین نیروهای سیاسی تأکید می‌کرد و به محدودیت‌های اختیاراتش اذعان داشت. بنظر می‌رسد پزشکیان می‌خواست نه تنها از دادن وعده‌ها نشدنی اجتناب کند بلکه از انتقادات و حملات اصولگرایان و حامیان آن‌ها نیز بکاهد.

پزشکیان در اجرای برنامه‌های خود با مقاومت تندروها مواجه خواهد شد و باید برای این چالش راهی پیدا کند. بسیاری از ایرانیان در طی اعتراضات سراسری متعدد نارضایتی خود را از جهت‌گیری جمهوری اسلامی به وضوح بیان کرده‌اند. مشارکت پایین در انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری چهاردهم، در ادامه روند کاهشی مشارکت در چهار سال گذشته، یکی دیگر از نشانه‌های میزان بالای نارضایتی‌ عمومی است. پزشکیان باید توانایی خود را در عمل به وعده‌هایش در خصوص کاهش محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی و بهبود شرایط اقتصادی - حتی به صورت تدریجی - نشان دهد، وگرنه ممکن است که این بارقه امیدِ بهبودی به یک طلوع کاذب دیگری تبدیل شود و به تشدید خشم عمومی نسبت به کل حاکمیت بیانجامد. برای ایجاد فضای موفقیت برای پزشکیان، نهادهای قدرتمند جمهوری اسلامی و آیت‌الله علی خامنه‌ای باید تندروهای افراطی را مهار کنند، زیرا دیدگاه آنها نه تنها برای دولت پزشکیان بلکه برای کشور مشکل آفرین است و ثبات آن را تهدید می‌کند.

در همین حال، دولت‌های غربی که روابط‌شان با تهران در دوران ریاست‌ جمهوری رئیسی تیره شده بود، باید با دولت جدید وارد تعامل شوند. هر دو طرف باید به منظور مدیریت تنش به دنبال تفاهم‌های موقت باشند. آنها همچنین باید گزینه‌هایی را برای سازوکارهای دیپلماتیک پایدارتر – از جمله با مشارکت کشورهای عربی خلیج فارس –  بررسی کنند. تمایل اعلام‌شده رئیس ‌جمهور جدید برای بهبود روابط و کاهش تنش‌های خاورمیانه ممکن است – با اندکی اقبال، مهارت و پشتکار – فرصتی را برای یافتن راه‌حلی برای بحران هسته‌ای ایران ایجاد کند. تنها راه موجود برای راستی‌آزمایی این فرصت آزمودن آن است.

تهران/واشنگتن/بروکسل، ۹ مرداد ۱۴۰۳ (۳۰ ژوئیه ۲۰۲۴)